Szerzej o wartościach moralnych w książce Ireny Koźmińskiej i Elżbiety Olszewskiej „Z dzieckiem w świat wartości”.
Wartości to rzeczy/sprawy dla nas cenne i ważne. Dzielą się na materialne (jak mieszkanie czy samochód) i niematerialne, wśród których możemy wyróżnić wartości moralne (na przykład szacunek, mądrość) oraz pozamoralne (jak uroda, zdrowie, sport).
Wartości moralne to wskazania, jak mądrze i dobrze żyć. Służą powszechnemu dobru. Stanowią kompas przy podejmowaniu właściwych decyzji i działań, dają poczucie sensu, budują dobre relacje z ludźmi, służą utrzymaniu życia na naszej wspólnej planecie.
Szacunek jest początkiem cnót, a mądrość ich warunkiem.
André Comte-Sponville, Mały traktat o wielkich cnotach
SZACUNEK to grzeczność połączona z troską o uczucia i dobro własne i innych.
Należy się każdemu człowiekowi ze względu na jego godność osobistą. Wyrażamy go grzecznością wobec innych (okazywaną uprzejmym językiem i tonem, przyjaznym wyrazem twarzy, odpowiednim do okazji ubiorem, wyglądem i zachowaniem) oraz troską o ich uczucia i dobro. Jeśli ktoś okazuje nam szacunek, czujemy się dobrze w jego towarzystwie. Gdy traktuje nas bez szacunku, natychmiast informują nas o tym nasze uczucia – zakłopotanie, przykrość, złość. Szacunek powinniśmy okazywać nie tylko innym ludziom – bez względu na ich wiek, płeć, rasę, pochodzenie, wiedzę, stan posiadania czy status społeczny – ale także sobie. Jest on podstawą wszystkich innych wartości moralnych, w tym uczciwości, odpowiedzialności, solidarności, przyjaźni, sprawiedliwości. Nie oszukujemy kogoś, kogo darzymy szacunkiem, nie kłamiemy też z szacunku dla siebie itp. Jeśli nie traktujemy siebie z szacunkiem, myślimy i mówimy źle na swój temat, zachęcamy innych, by też tak nas traktowali, gdyż zachowania są zaraźliwe. Szacunek jest podstawą dobrych relacji między ludźmi i dobrego samopoczucia, a to pozwala nam żyć harmonijnie, pożytecznie i szczęśliwie.
UCZCIWOŚĆ to mówienie prawdy i jej poszanowanie, przyznawanie się do błędu lub winy, nieprzywłaszczanie sobie cudzej własności, to rzetelność w wykonywaniu swoich obowiązków w ramach nauki, pracy, opieki, podziału zadań, to także równoprawne traktowanie ludzi, bez faworyzowania.
Uczciwość często jest trudna. Wymaga odwagi cywilnej, gdy mamy przyznać się do winy lub ujawnić złe praktyki innych, narażając się na ich gniew. Wymaga też głębszego namysłu, refleksji oraz bezstronnej oceny, którą podsuwa nasz wewnętrzny sędzia – sumienie. Podpowiada nam ono, czy w danej sytuacji szczerość/ uczciwość przyniesie dobro czy zło. Czy ujawniając prawdę, chcemy uratować niewinnie obwinianego czy komuś zaszkodzić? Czasem powiedzenie komuś „prawdy” dotyczącej jego wyglądu czy sytuacji majątkowej jest nietaktem, a nawet okrucieństwem, wynikającym ze złych intencji, czasem zaś głupotą, gdy na przykład złodziej pyta, gdzie mamy ukryte pieniądze. Jednak poza sytuacjami wyjątkowymi uczciwość w codziennym życiu buduje wzajemne zaufanie, będące podstawą ładu społecznego i dobrych relacji między ludźmi.
ODPOWIEDZIALNOŚĆ to wypełnianie swoich obowiązków, dotrzymywanie słowa, gotowość do ponoszenia konsekwencji własnych wyborów i zachowań. Odpowiedzialność to także postawa aktywnej troski o los innych – rodziny, grupy, społeczeństwa, środowiska i świata, dbanie o wspólne dobro i zapobieganie złu.
Ponosimy odpowiedzialność za swoje myśli i emocje, za radzenie sobie z własną złością, gospodarowanie swoim czasem, wybór przyjaciół, wyznaczanie sobie celów i priorytetów, swój rozwój, zdrowie, bezpieczeństwo. Dojrzewając, dorastamy do coraz większej odpowiedzialności. Bywa ona trudna – czasem wymaga przedłożenia wspólnego dobra czy interesu innych osób nad własny, czasem prawdziwej odwagi, gdy sprzeciwiamy się presji wywieranej w złym celu lub ratujemy kogoś z narażeniem własnego życia. Odpowiedzialne zachowanie wzmacnia nasze samouznanie, czyli poczucie własnej wartości, buduje naszą pozycję jako osoby prawej, wiarygodnej i rzetelnej, zjednuje nam szacunek, daje bardzo potrzebne poczucie sprawowania kontroli nad własnym życiem.
ODWAGA CYWILNA to wewnętrzna siła, która pozwala nam wypowiadać swoje zdanie i bronić swoich racji, przyznać się do błędu lub winy, wstawić się za słabszymi. Wykazujemy się nią, podejmując trudne, służące dobru decyzje i zwalczając zło.
Odwaga wymaga mądrości, by ocenić, co jest dobre i ważne, a co złe lub nieistotne. Wymaga też rozważenia następstw danej sytuacji i naszej decyzji. Odwaga cywilna nie ma nic wspólnego z brawurą ani pseudoodwagą osiłków, którzy – zwłaszcza w grupie – lubią wykorzystywać swoją przewagę fizyczną, by zastraszać lub krzywdzić innych. Odwaga cywilna służy dobru, fałszywa – popisom, udowadnianiu sobie i innym braku lęku, co bywa wyrazem niedojrzałości i braku wyobraźni. Odmowa zachowań niemądrych, na przykład niebezpiecznych skoków z mostu do wody, nie jest tchórzostwem, lecz wyrazem rozsądku i odwagi sprzeciwienia się presji grupy. Odwaga nie oznacza bowiem braku lęku, lecz zdolność do jego pokonania w obliczu ważnej potrzeby. Jest trudna, gdy trzeba postąpić właściwie, narażając się na przykre konsekwencje – na przydomek tchórza, ryzyko utraty pozycji w grupie, zemstę, w szczególnych sytuacjach na utratę zdrowia i życia, gdy na przykład ratujemy kogoś z pożaru. Odwaga zjednuje nam szacunek i autorytet, jest przejawem naszej dojrzałości, mądrości – i siły. Każdą siłę możemy ćwiczyć. Odwagę cywilną – też.
SAMODYSCYPLINA, czyli dyscyplina wewnętrzna, to umiejętność racjonalnego, logicznego myślenia i powściągania impulsów, dobrej organizacji własnej pracy i czasu, przestrzegania porządku, wyboru priorytetów i ich przestrzegania, to również umiar – w jedzeniu, zakupach czy rozrywkach, a także praca nad sobą i rozwijanie własnego potencjału. Samodyscyplina to umiejętność kierowania własnym zachowaniem i znakomite narzędzie osiągania życiowych celów.
Wymaga motywacji, samokontroli i wytrwałości. Do tychumiejętności i nawyków wraz z rozwojem naszego mózgu stopniowo dorastamy, ale wymagają one ćwiczeń, czyli praktykowania. Samodyscyplina ma początek w dyscyplinie z zewnątrz, gdy to dorośli wyznaczają dzieciom granice dopuszczalnych zachowań, wskazują cele i obowiązki. Osoba, która nie kontroluje własnego zachowania, nie wypełnia zadań, nie przestrzega reguł, jest niedojrzała i popada w ciągłe konflikty z otoczeniem. W rezultacie jest sfrustrowana i nieszczęśliwa, a ponadto utrudnia życie innym. Dlatego ważne jest, by od najmłodszych lat uczyć dzieci samodyscypliny rozumianej jako trening samokontroli i doskonalenia się. Samodyscyplina wynika z szacunku do siebie, innych ludzi, a także mądrych zasad panujących w danej zbiorowości. Nagrodą za jej stosowanie jest satysfakcja z osiągania zaplanowanych celów i dobre relacje z innymi.
POKOJOWOŚĆ to rozwiązywanie problemów i konfliktów bez przemocy – fizycznej, słownej czy emocjonalnej. To umiejętność dostrzegania i uwzględniania racji i potrzeb innych ludzi oraz stosowanie zasady „wygrana-wygrana”, według której każda ze stron sporu odnosi korzyść lub może zaakceptować proponowane rozwiązanie jako satysfakcjonujące.
Celem pokojowości jest unikanie konfliktów, które nieraz wymykają się spod kontroli, niszcząc relacje między ludźmi, siejąc zło, doprowadzając nawet do wojen. Pokojowość wymaga rozwagi, zdolności do kompromisu, a także wyobraźni i elastyczności, by zaproponować ugodę, która pozwoli każdej ze stron osiągnąć cel lub zbliżyć się do niego. Aby praktykować pokojowość, trzeba szanować się nawzajem i traktować jak równorzędni partnerzy, okazywać sobie życzliwość i dobrą wolę. Pokojowość wymaga świadomego wysiłku, który jednak z nawiązką się opłaca.
PRZYJAŹŃ to silny związek między ludźmi oparty na wzajemnej sympatii i szacunku, lojalności i zaufaniu, życzliwości, solidarności, zrozumieniu, wspólnych zainteresowaniach i podobnym systemie wartości.
Przyjaźń wymaga symetrii – nie można przyjaźnić się z kimś, kto nie przyjaźni się z nami, kto nie wnosi w tę relację równoważnego wkładu lub nas wykorzystuje. O przyjaźń trzeba dbać – spędzać razem czas lub pozostawać w bliskim kontakcie, pomagać sobie i wzajemnie wzbogacać swoje życie. Należy dochowywać tajemnic przyjaciela i wspierać go w trudnych chwilach. Ważne jest też, by być wielkodusznym i wybaczać sobie drobne błędy. Prawdziwa przyjaźń nie oznacza jednak, że powinniśmy aprobować wszystkie pomysły czy zachowania przyjaciela – przeciwnie, czasem trzeba mu się przeciwstawić, odwieść go od złych działań czy zamiarów. Gdy na przykład próbuje narkotyków lub planuje niebezpieczną albo przestępczą akcję, należy interweniować: najpierw z nim porozmawiać, a jeśli to nie poskutkuje, zawiadomić jego rodziców lub inne właściwe osoby, zanim wydarzy się coś złego. Prawdziwa i długotrwała przyjaźń jest jednym z największych skarbów w życiu.
SOLIDARNOŚĆ jest poczuciem współodpowiedzialności w obliczu potrzeby, doznanej krzywdy, niebezpieczeństwa lub nieszczęścia. Wyraża się wsparciem, pomocą, poświęceniem, dzieleniem się obowiązkami lub obciążeniami.
Solidarność wynika z umiejętności dostrzeżenia cudzych potrzeb, z empatii, życzliwości, poczucia wspólnoty. Możemy być solidarni z ludźmi, ideami, ważnymi sprawami i okazywać solidarność na wiele różnych sposobów: pomagając osobom słabszym, skrzywdzonym lub potrzebującym; uczestnicząc w protestach na przykład przeciwko zatruciu środowiska czy złym decyzjom władz, w organizowaniu pomocy dla ofiar klęsk żywiołowych. Fałszywą solidarnością jest ukrywanie cudzych złych uczynków, gdy wiemy, kto dopuścił się na przykład kradzieży, pobicia, błędu o poważnych następstwach, ale ukrywamy to, by winowajca nie poniósł kary. Fałszywa solidarność jest podyktowana lękiem przed gniewem sprawców, a także egoizmem – postawą asekuracji/zabezpieczenia się na wypadek, gdybyśmy w przyszłości sami popełnili błąd lub naruszyli przepisy i oczekiwali krycia naszego występku. Prawdziwa solidarność wypływa ze szlachetnych pobudek, bez oczekiwania rewanżu lub wdzięczności ze strony osób, do których jest kierowana. Fałszywa – z braku odwagi i z cynizmu.
SPRAWIEDLIWOŚĆ jest trudniejszą formą uczciwości. Polega na równoprawnym traktowaniu ludzi – bez względu na ich wygląd, płeć, osobowość, majątek, pochodzenie czy pozycję społeczną.
Sprawiedliwe traktowanie nie oznacza „jednakowo” i „zawsze po równo”. Nie byłoby mądre ani sprawiedliwe nakładanie takich samych obowiązków na trzylatka i jego tatę, leczenie wszystkich chorych takim samym lekiem, jednakowe karanie za zabójstwo człowieka napadniętego, który się bronił, oraz tego, kto zabił dla pieniędzy lub z zemsty. Sprawiedliwość jest trudna, ponieważ wymaga dostosowania decyzji do konkretnej osoby/ grupy oraz do sytuacji. Wymaga rozwagi, obiektywizmu, dobrej woli, wiedzy i doświadczenia. Ważne jest też, by sprawiedliwie oceniać własne postępowanie – nie nadużywać swoich możliwości kosztem innych, wnosić swój wkład we wspólnotę, przyznać się do winy i zadośćuczynić. Niesprawiedliwość – faworyzowanie kogoś lub dyskryminowanie – rodzi poczucie krzywdy, złość i bunt. Poczucie sprawiedliwości tworzy natomiast dobry klimat w grupie/społeczeństwie i chęć do współdziałania.
OPTYMIZM jest to pozytywne nastawienie do świata i do siebie, postawa afirmacji wobec życia i warunek szczęścia. To stan umysłu, który wspiera nasze zdrowie i ułatwia relacje ze światem.
Optymiści oczekują od losu i ludzi dobra – i zgodnie z samospełniającą się przepowiednią najczęściej je otrzymują! Nawet w trudnych sytuacjach dostrzegają szanse i nie rozpamiętują porażek, lecz traktują je jak okazję do wprowadzenia zmian i nauczenia się czegoś nowego. Nie mówią, że mają pecha. Dla nich szklanka jest zawsze w połowie pełna! Optymistom żyje się lepiej, mają też znacznie lepsze relacje z ludźmi niż pesymiści. Któż bowiem lubi przebywać w towarzystwie osób, które koncentrują się na rzeczach przykrych i złych i widzą wszystko w czarnych barwach? Warto dodać, że pesymizm to wyniesiona z domu lub szkoły postawa wyuczonej bezradności, którą zaszczepiają dziecku rodzice i inni dorośli, ciągle je krytykując, hamując w samodzielności, nie dając szans na sukces, a także zatruwając jego umysł własną pesymistyczną wizją świata. A na koniec dobra wiadomość: optymizmu można się nauczyć!
PIĘKNO to coś, co nas zachwyca i czyni lepszymi. Powinniśmy je tworzyć i chronić. Piękno może być dziełem przyrody, jak góry lub morza, ale też dziełem człowieka – jak muzyka, malarstwo, wspaniałe ogrody czy znakomita architektura.
Jest także piękno, którego doświadczamy w kontaktach z ludźmi – to wewnętrzne piękno danej osoby, które wyraża się jej dobrocią, skromnością, prostotą, przyzwoitością, odwagą cywilną, mądrością, gotowością służenia innym. Wewnętrzne piękno ludzi czasem trudno od razu dostrzec, ale jest ono bardzo cenne, czyni świat lepszym i stanowi wspaniały wzorzec właściwych postaw społecznych.
ŻYCZLIWOŚĆ jest to dobra wola i gotowość pomocy innym. Wynika z sympatii i zaufania do ludzi, z przekonania, że są dobrzy, a ich potrzeby ważne. W tle tej wartości leży też wiara, że możemy na siebie wzajemnie liczyć, że otrzymamy od innych pomoc i wsparcie, gdy będziemy ich potrzebowali.
Postawa życzliwości ma swoje źródło w doświadczaniu w dzieciństwie empatii, szacunku i życzliwości ze strony bliskich i otoczenia. Uczymy się jej przez obserwację, doświadczanie i naśladowanie. Wchłaniamy ją z klimatu domu i otoczenia, środowiska i dzieł kultury, a nade wszystko z własnych dobrych doświadczeń. Ponieważ w świecie ludzi życzliwych znacznie lepiej i przyjemniej się żyje, warto być życzliwym. Należy zatem robić wszystko, byśmy mieli rozwiniętą zdolność i potrzebę bycia życzliwym, okazując sobie wzajemnie troskę i szacunek, dostrzegając potrzeby innych i właściwie na nie odpowiadając – z dobrą wolą, taktem i cierpliwością.
PRZYZWOITOŚĆ to poczucie obowiązku moralnego i praktykowanie wartości. Obejmuje poszanowanie godności drugiej osoby, życzliwość i uczciwość, wymaga odpowiedzialności, rozwiniętego sumienia, odwagi cywilnej. Jest zaprzeczeniem egoizmu, bezwzględności, wyrachowania, tchórzostwa.
Człowiek przyzwoity postępuje godziwie, nieprzyzwoity – niegodziwie, czyli podle, cynicznie, samolubnie. Być przyzwoitym to zawsze mieć na względzie dobro innych ludzi, istot, Ziemi, zachowywać się fair, pomagać bez oczekiwania rewanżu lub korzyści, bronić innych przed niesłusznymi zarzutami, atakami. Być przyzwoitym to także nie robić ludziom świństw, nie upokarzać, nie nadużywać swojej pozycji i przewagi (intelektualnej, finansowej, społecznej), nie działać z niskich pobudek (jak egoizm, chciwość, zawiść, zemsta, nienawiść), nie szkodzić innym, nie zdradzać, nie być nielojalnym, nie obmawiać, nie wykorzystywać innych, nie budować swojej pozycji i samopoczucia kosztem innych, nie korzystać z cudzego nieszczęścia, nie brać dla siebie, swojej rodziny/grupy „najlepszych kąsków”, nie zawstydzać, nie ośmieszać, nie upokarzać, nie naginać prawa do własnych interesów, nie uzależniać innych od siebie i swojej pomocy dla osiągania satysfakcji lub innych własnych korzyści.
WOLNOŚĆ jest prawem i możliwością podejmowania decyzji i działań zgodnie z własną wolą. Wolność jest wartością moralną tylko wtedy, gdy jest właściwie stosowana.
Chodzi o to, aby realizując własną wolność, nie zabierać innym możliwości korzystania z ich praw i wolności ani nie zmuszać ich do ponoszenia konsekwencji naszych wyborów. W dobrze funkcjonującej ludzkiej wspólnocie musimy uwzględniać dobro i interesy innych, także dlatego, by móc oczekiwać tego samego z ich strony. Erich Fromm w książce Ucieczka od wolności rozróżnia dwa jej rodzaje: wolność do… (do myślenia, wypowiadania się, wyboru przyjaciół, sposobów spędzania czasu itd.) oraz wolność od…(od niechcianego doświadczania cudzych działań – na przykład zaczepek, dymu z papierosów, słuchania głośnych rozmów telefonicznych, wulgarnych reklam, prostackiego języka w przestrzeni publicznej, jak i od ponoszenia skutków nieodpowiedzialnych działań innych osób, na przykład spłacania cudzych długów). Wolno nam myśleć, co chcemy, jednak podejmując działania, musimy liczyć się z potrzebami innych i przewidzieć konsekwencje naszych decyzji. Niezbędne są więc pewne samoograniczenia własnej wolności. Dlatego wolność jest jedną z najtrudniejszych wartości moralnych. Dlatego wolności trzeba się uczyć. Fundamentem dobrze rozumianej wolności jest szacunek do siebie i innych, a jej niezbędnym elementem odpowiedzialność.
MĄDROŚĆ jest to celowe przyczynianie się do dobra poprzez właściwe wybory. Chodzi tu o dobro ogólne, powszechne, a nie tylko własne czy własnej rodziny lub grupy.
Aby postępować mądrze, nie wystarczą dobre intencje. Potrzebna jest wiedza, doświadczenie, refleksja, które pozwalają patrzeć dalej, szerzej i głębiej, przewidzieć różne, także odległe konsekwencje naszych wyborów, które pojawią się zarówno w naszym życiu, jak i w życiu innych ludzi, a nawet kolejnych pokoleń. Mądrość ułatwia nam podejmowanie właściwych decyzji w sytuacji konfliktu wartości, czyli wtedy, gdy dwie wartości moralne wzajemnie się wykluczają, gdy na przykład mamy dylemat, czy chronić przyjaźń, zatajając, że przyjaciel bierze i/lub rozprowadza narkotyki albo popełnił przestępstwo, czy też ujawnić jego przewiny. Mądrość mówi, że należy wybrać wartość w danej sytuacji ważniejszą, tutaj: ujawnić rodzicom przyjaciela, że bierze on narkotyki, by ratować jego zdrowie i życie, a także uchronić inne osoby, które jako diler mógłby wciągnąć w narkomanię, jak również ujawnić przestępstwo, by nie dopuścić do kolejnych ofiar jego kradzieży czy przemocy. Jeśli chcemy żyć w świecie dobrym i sprawiedliwym, powinniśmy stać się cząstką działań na rzecz takiego świata, dokonując mądrych wyborów.
