Przydałoby się jeszcze jedno przykazanie: „Szanuj dziecko swoje”
Konsekwencje przemocy wobec dziecka
Wiadomo dzisiaj, że mózg człowieka w momencie narodzin nie jest jeszcze w pełni ukształtowany. Maltretowanie lub zaniedbywanie dziecka powoduje, że jego mózg, poddany ciągłemu działaniu hormonu stresu, doznaje uszkodzeń i zasklepia się w kalekiej formie, nie rozwijając pewnych partii (między innymi odpowiedzialnych za wyższe emocje, takie jak współczucie czy altruizm). U dzieci maltretowanych części mózgu zawiadujące tymi emocjami są nawet o jedną trzecią mniejsze niż u pozostałych. Doświadczenia na małpach wykazały, że zwierzęta pozbawione we wczesnym dzieciństwie troskliwej opieki stawały się agresywne i skłonne do zabijania przedstawicieli swego gatunku. U dzieci brak ciepła fizycznego i emocjonalnego kontaktu z opiekunem oraz przemoc wiodą do podobnych skutków.
Oryginalnych dowodów na rzecz tej tezy dostarczył głośny wykład Alice Miller (autorki m.in. „Dramatu małego dziecka”), wygłoszony podczas Konwencji Międzynarodowego Towarzystwa Psychohistorycznego w Nowym Jorku w czerwcu br. Głównym przedmiotem swych studiów uczyniła Miller hitleryzm starając się dociec jego psychologicznych źródeł. Tytuł wykładu – „Polityczne konsekwencje przemocy wobec dziecka”.
Hitleryzm – zdaniem Miller – był jednym z najbardziej niepojętych wydarzeń w historii ludzkości. Masowe ludobójstwo, w tym planowa eksterminacja Żydów i osób upośledzonych, która odbywała się przy skwapliwym współudziale tysięcy niemieckich urzędników i przyzwoleniu szerokich rzesz społeczeństwa, nie znajduje do dziś satysfakcjonujących wyjaśnień. Tłumaczenie tego zjawiska antysemityzmem, propagandą nazistowską lub kryzysem ekonomicznym jest niewystarczające. Miller wiąże fakt bezprecedensowych zbrodni nazistowskich w czasie II wojny światowej z panującą w Niemczech na przełomie wieków i powszechnie stosowaną w niemieckich domach pruską doktryną pedagogiczną opracowaną przez dr. Daniela Schrebera.
Istotą nauk, kierowanych do milionów niemieckich rodziców, było przekonanie, że niemowlę od pierwszego dnia życia ma być uczone dyscypliny. Nie wolno mu było zapłakać; nie mogło domagać się jedzenia; miało być absolutnie posłuszne, a posłuszeństwo egzekwowane było przy pomocy bicia i metod tak bezwzględnych, że – jak zapewniał twórca owej pedagogiki – „procedura taka jest potrzebna raz, najwyżej dwa razy, po czym dorosły staje się na zawsze panem dziecka. Od tej chwili wystarczy spojrzenie lub znaczący gest, by przywołać dziecko do porządku”. Rodzicom zabraniano przytulać czy pieścić dziecko, by go nie psuć. Niemieccy rodzice, w najlepszej wierze, stosowali zalecenia Schrebera, skazując swe dzieci na niewyobrażalne, systematyczne cierpienia fizyczne i emocjonalne.
Aby przetrwać nieludzkie traktowanie, dziecko musi wyrobić w sobie mechanizm obronny. Musi wyprzeć się swego bólu, a maltretowanie uznać za normę. Dlatego poniżanie i przemoc, przy braku jakiejkolwiek pomocy, alternatywy czy możliwości ucieczki, mogą wpoić ofierze podziw dla okrucieństwa i przekonanie, że bicie jest nieszkodliwe, a kary cielesne usprawiedliwione. Przekonanie to, zakodowane w podświadomości, może dojść do głosu wiele lat później, ponieważ dzieci brutalnie traktowane często nie wykazują natychmiastowych objawów zadanego im gwałtu. Zawsze jednak, wcześniej czy później, najczęściej wówczas, kiedy dręczone dzieci same zostają rodzicami, dochodzi do powtórzenia rodzinnej tragedii. Jako dorośli czynią swym dzieciom dokładnie to, czego doświadczyli od własnych rodziców.
Dopóki prześladowca nie uświadomi sobie – najczęściej jedynie dzięki psychoterapii – przyczyn swych sadystycznych skłonności, będzie nieustannie szukał ofiar, na które mógłby przerzucać własny strach i nienawiść, jakich źródłem był przed laty brutalny rodzic lub opiekun. Nienawiść ta, według Miller, jest konsekwencją złości i desperacji odczuwanych przez maltretowane dziecko w okresie, gdy często jeszcze nawet nie umiało mówić. Jest ona zarazem pancerzem, który pozwalał dziecku przeżyć nieludzkie traktowanie.
Przenosząc tę prawidłowość na zjawisko hitleryzmu, Miller poddaje dokładnej analizie wczesne dzieciństwo jego twórcy. Adolf Hitler jako dziecko był katowany i poniżany przez ojca – a w jego relacji z ojcem doszukać się też można przyczyn szczególnej nienawiści Hitlera do Żydów. Babka Hitlera ze strony ojca pracowała przez pewien czas w domu bogatego Żyda w Grazu i wkrótce po powrocie do swej wioski w Braunau urodziła dziecko, Aloisa, późniejszego ojca Hitlera. Przez 14 lat otrzymywała pieniężne wsparcie od swego pracodawcy, co nie pozostawiało wątpliwości odnośnie powodów tej pomocy. W atmosferze antysemityzmu panującego w austriackiej wsi był to dramat dla rodziny Hitlera, zwłaszcza dla Aloisa. Uczucia hańby, poniżenia i nienawiści, wynikających z ukrywanego faktu, że jego ojcem był Żyd, nie mogły wymazać zaszczyty, jakie zdobył w randze oficera. Jedynym – i bezkarnym zarazem – ujściem dla jego wściekłości było codzienne niemiłosierne bicie syna. Maltretowane dziecko rozwinęło więc w akcie samoobrony maniakalną ideę, że musi nie tylko siebie, ale całe Niemcy, a nawet świat oczyścić z żydowskiej krwi.
Nie tylko z żydowskiej. W domu Hitlerów mieszkała przez lata chora na schizofrenię ciotka Johanna, której niepoczytalne zachowanie napawało małego Hitlera przerażeniem. Jako dorosły nakazał wymordowanie wszystkich niepełnosprawnych i chorych umysłowo, by uwolnić społeczeństwo od tego „balastu”. Niemcy stały się dla Hitlera symbolem niewinnego dziecka, które chciał chronić przed niebezpieczeństwem, jakie dosięgło jego samego. „Absurd? Uproszczenie? Takie postępowanie jest całkiem logiczne i normalne.” Matka Hitlera, która beznadziejnie poddała się tyranii męża, nie stanowiła dla dziecka żadnej podpory. Jej strach wsiąkł również w podświadomość dziecka.
Hitler nie znalazłby jednak tak szerokiego poparcia dla swoich morderczych działań, gdyby wzorzec wychowania, jakie sam odebrał, nie był tak powszechny w ówczesnych Niemczech i Austrii – mówi Miller. W przypadku wszystkich tyranów, których życiorysy Miller przestudiowała, powtarzał się bez wyjątku ten sam schemat. Stalin, który skazał na śmierć miliony ludzi, był regularnie bity przez brutalnego ojca pijaka, nie znajdując żadnej ochrony u matki. Wciąż nawiedzany lękiem przed niebezpieczeństwem, do końca życia idealizował swych rodziców. Także Mao, za sprawą którego cierpiały i ginęły miliony ludzi, był w dzieciństwie katowany przez swojego ojca, surowego nauczyciela, który przy pomocy bicia postanowił zrobić ze swego syna mężczyznę. Wszyscy znani z wyjątkowego okrucieństwa zbrodniarze wojenni odebrali w dzieciństwie brutalne wychowanie.
Małe dziecko, narażone na przemoc ze strony najbliższych, nie może ani obronić się, ani uciec. Porównując jego sytuację z położeniem więźnia obozu koncentracyjnego, Miller twierdzi, że jest ona w pewnym sensie gorsza. Dorosły więzień obozu jest w pełni świadom wyrządzanego mu zła, odczuwa nienawiść do oprawców, może o swych odczuciach porozmawiać z towarzyszami niedoli, może w swej rozpaczy obwiniać ludzi, Boga lub los. Dziecko nie ma żadnej z tych możliwości. Wobec braku wcześniejszych doświadczeń nie wie, że znęcanie się nad nim jest wynaturzeniem, więc choć cierpi, przyjmuje to za coś naturalnego. Pomimo zadawanego mu bólu kocha rodziców, gdyż miłość ta jest mu niezbędna do życia. Nienawiść do nich jest wypierana ze świadomości tym bardziej, że jest ona zakazana kulturowo. Dziecko nie ma zwykle komu zwierzyć się ze swoich uczuć – tym trudniejszych do wyrażenia, że nie zawsze uświadomionych, zawsze natomiast bardzo skomplikowanych. Według Miller nie tyle samo cierpienie, co niemożność jego wyrażenia staje się przyczyną psychicznej patologii.
Zdławione reakcje znajdują więc ujście dopiero po latach w aktach samodestrukcji (nerwica, uzależnienie od narkotyków, samobójstwa, choroby psychiczne) albo w agresji skierowanej przeciw słabszym (w tym własnym dzieciom) lub przeciw mniejszościom. Obiekty nienawiści różnią się w różnych krajach i kulturach, ale mechanizm jest ten sam. Dziecięce fantazje o zemście znajdują zastępcze ofiary i budują zastępcze ideologie nienawiści, by uzasadnić swą paranoję.
Wyjaśnienie historii holocaustu, zastrzega się Miller, jest na pewno bardziej złożone – stał za nim cały rozbudowany system filozoficzny i polityczny nazistowskich Niemiec. Jednocześnie uznanie, że brutalne wychowanie jest jedyną przyczyną zbrodni, mogłoby doprowadzić do zdjęcia z przestępców odpowiedzialności za ich czyny, gdyż oznaczałoby to, że są w pewnym sensie chorzy. Żadne zaś wychowanie, uważa Miller, nawet najbardziej okrutne, nie daje licencji do mordowania.
Czasy II wojny światowej obok terroru nazistowskiego przyniosły także przykłady niezwykłego poświęcenia dla ratowania życia innych. Alice Miller spędziła wiele czasu, poszukując źródła takich różnic w zachowaniu ratujących i zbrodniarzy. Na podstawie kilkuset wywiadów z ratującymi, zamieszczonych w opracowaniu Samuela P. and Perla M. Qlindera „The Altrustic Personality: Rescueres of Jews in Nazi Europe”, ustaliła, że jedynym wspólnym elementem w życiorysach tych osób, elementem, który zasadniczo odróżniał ich od oprawców, był rodzaj otrzymywanego w domu wychowania. Niemal wszyscy ratujący stwierdzali, że w ich rodzinie panowała dyscyplina oparta na tłumaczeniu i argumentach, nie na karach. Kara cielesna należała do rzadkości i nigdy nie była wyrazem ślepej rodzicielskiej furii.
Tłumaczenie dziecku, co w jego postępowaniu rodzic uważa za niewłaściwe, jest dowodem zaufania do generalnie dobrych intencji dziecka – uważa Miller. Jest też wyrazem szacunku i wiary rodzica w możliwość rozwoju dziecka i poprawy jego zachowania. Ludzie, którzy otrzymują od rodziców takie wsparcie, chętnie idą w ich ślady. Wspólną cechą wszystkich ratujących była wiara w siebie. 80 proc. spośród nich stwierdziło, że nikogo w tej sprawie nie pytali o radę. Uważali, że po prostu muszą to zrobić. Nie mogli bezczynnie przyglądać się złu.
Nie potrzeba sadystycznej doktryny pedagogicznej, by wyrządzać dzieciom krzywdę. Bicie i poniżanie dzieci w większości krajów jest wciąż społecznie akceptowaną formą ich „wychowywania”. Daje ono tym samym łatwe i bezpieczne ujście dla nagromadzonej w dorosłych agresji. Rodzice dzielą ten przywilej z nauczycielami, wychowawcami i wszystkimi innymi dorosłymi w życiu dziecka. Dla wielu z nich słowna lub fizyczna przemoc wobec dziecka jest jedyną formą wyładowania ich nieuświadomionej, wczesnodziecięcej nienawiści. Poczucie bezkarności tworzy zachętę, a powszechność tych praktyk rozgrzesza z wyrzutów sumienia.
Znęcanie się nad dzieckiem może przybierać tysiące form. Może być oczywiste jak bicie, znieważanie słowne czy wykorzystywanie seksualne. Może polegać na zaniedbywaniu, odrzucaniu emocjonalnym czy zastraszaniu (horror i przemoc płynąca z telewizji są także formą gwałtu na dziecięcej psychice i umysłach). Może mieć postać bardziej subtelną – manipulacji dzieckiem przy pomocy poczucia winy, szantażu, wyśmiewania, krytykowania, narzucania swej woli pod sztandarem „to dla twego dobra” i „robię to z miłości dla ciebie”. W każdym z tych przypadków dorosły kosztem dziecka zaspokaja własne potrzeby lub własne ambicje, nie zdając sobie zwykle sprawy ani z prawdziwych motywów swego postępowania, ani tym bardziej z jego konsekwencji. Niszczenie dziecięcej psychiki odbywa się nie tylko w rodzinach pijackich i dysfunkcyjnych, ale także w tzw. dobrych domach, o czym przekonują się z bólem rodzice narkomanów, anorektyczek i samobójców.
Maltretowaniu dziecka – o ile nie wiedzie ono do bezpośrednich okaleczeń lub śmierci – towarzyszy brak społecznego zainteresowania i interwencji opartych na przekonaniu, że jest ono nieszkodliwe, rodzic ma do niego prawo, a dziecko o nim zapomni. Nauka dowodzi jednak, że wszystkie doświadczenia, nawet z najwcześniejszych dni życia, są przechowywane w „pamięci ciała” , w podświadomości czekając na swój czas. Sumując rozważania Alice Miller i wielu wybitnych współczesnych psychologów, można powiedzieć, że gdyby dekalog naszych zasad poszerzyć o jedno przykazanie – „Szanuj dziecko swoje” – okazałoby się zapewne, że z przestrzeganiem pozostałych byłoby znacznie mniej problemów.
